DEVREK BASTONU TARİHİ
‘Devrek bastonu, bir sevgi, bir duyarlılık bir aşk mahsulüdür.’ Münteka Çelebi
İlçemiz Devrek, bastonculuğu ile ünlüdür. Devrek’te bastonculuk yaklaşık 200 yıllık bir tarihe sahiptir. Ve keten eğirme çıkrıkçılığı ile başlamıştır. Sanatsal boyutu ile dikkat çeken Devrek bastonu ilki 7 TEMMUZ 1984 tarihinde düzenlenen Baston Festivali ile insanlara tanıtılmış ve bu Festival Devrek Baston Sanatını günümüze kadar gelmesinde katkıda bulunmuştur.
‘Sanatı ve Kültürü içermeyen bir baston kadar, bastonsuz bir kültürde yaşatılamaz.’ Gerçekten de bir Devrek Bastonunda sanat ve kültürün yoğunlaştığını görmek, bu el sanatınızın hiçte anımsanmayacak bir yer işgal etmekte olduğunu anlamamıza yardımcı olacaktır. ‘Sanat nedir’ sorusuna kabaca verdiğimiz yanıt aynı zamanda Devrek Bastonunun yapımında ustanın eserine bakış açısını ve üretim anlayışını belirleyecek ve bu ürünlerin sanata neden yaklaştığını da anlamamıza yardımcı olacaktır.
Devrek’te Baston yapımına girmeden önce, Baston tarihsel gelişim içerisinde Baston ve Devrek’te Bastonculuk tarihi nedir soruları üzerinde durmakta fayda vardır.
DEVREK’TE BASTONCULUĞUN TARİHİ
Devrek’in eski adı “Hamidiye‘dir.” 1885 Merkez Kaza olmuştur. Yörede yaşayan en eski topluluk Etiler olmuştur. Sırasıyla Pontus İmparatorluğu, Roma ve Bizans İmparatorluğunun egemenliğine giren Devrek 1079 Anadolu Selçuklularının elinden geçmiş, 1348 yılında Orhan Bey tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır. Kimilerine göre Bölgenin Coğrafi yapısı koyun şeklini andırdığı için bu bölgeye ağzı yayık koyun anlamına gelen Devrek denilmiştir. Kimilerine göre de bölge adının develerin yüklerini boşalttıkları yer anlamına gelen “Deverek” sözcüğünde almıştır.
Devrek’te bastonculuk tarihine geldiğimizde ise, bastonculuk ilkel bir yün ve pamuk eğirme aleti olan çıkrıkla başlamıştır. Manda boynuzundan yapılan iki tarafı siyah, ortası beyaz, çubuk şeklinde kemik ağızlık ve kızılcık ağacı özünden üç parçalı ve eklemeleri gümüş veya altın bilezikli olan ağızlıkları yapımı da bastonculuğu da geçiş ürünleri olmuştur.
Hicri 1310 (1892) tarihli Kastamonu Salnamesinde Hamidiye kazasında (Devrek) “ceviz ağacından sandık, masa, konsol, sigara ağızlığı ve baston gibi şeyler şayan-ı memnuniyet bir surette olup….” demesi Devrek’te 1892 yılında baston yapıldığını kanıtlamaktadır.
Aziz Salman Usta önce 1933 yıllarında Zonguldak’ta düzenlenen “tasarruf ve yerli malı haftasında daha sonra 1936 yılında İzmir Enternasyonal Fuarı’nda kurmuş olduğu sergilerle Devrek Bastonu’nu yurt çapında tanıtmak için çaba göstermiştir. 1950li yıllarda İzmir fuarında ve diğer yörelerde düzenlenen sergilerle tanıtım yaygınlaşmıştır. Devrek Bastonu 1965’de bir bilgi yarışmasına konu edilmiştir. daha sonraları ekonomik nedenlerle kaybolmak üzere olan baston 7 Temmuz 1984 tarihinde “Baston ve Güreş Festivali düzenlenirken yurt içi ve yurt dışında tanınır hale getirilmiş,ardından tanıtımı daha da yaygınlaştırmak için 1989 yılında Baston ve Kültür Festivali‘ne dönüştürülmüştür.
Devrek Bastonu festivaller hariç 1994 yılı içerisinde Kültür Bakanlığının desteğiyle Ankara ve Topkapı Sarayında düzenlenen sergilerde tanıtılmıştır. Birçok Üniversitede de Devrek Baston sanatı ile ilgili seminerler düzenlenmiştir. Yurt içi ve Yurtdışı Festival ve Fuarlara davet edilmiştir.Devrek Bastonu’nu aynı zamanda medyatik özelliği vardır. Önemli Devrek adamlarına hediye edilmiş, Ülkemizi yöneten siyasetçi ve bürokratların hemen hemen hepsinde bir Devrek Bastonu mevcuttur.
DEVREK BASTONUNUN TARİFİ: Dünyada benzeri olmayan nitelikte sanatsal ve yerel kültür birikimini üzerinde taşıyan zarif, şık bir destektir.
DEVREK BASTONU ÖZELLİKLERİ
Devrek Bastonu üç özelliği üzerinde taşır.
- Kullanabilirsiniz.
- Hediye edebilirsiniz.
- Koleksiyon yapabilirsiniz. (Duvarınıza asabilirsiniz)
Ayrıca yapılış itibariyle sağlam ve dayanıklı olduğundan ustasından çok yaşar. Bu yüzden antik özelliği de vardır.
DEVREK BASTONU NİTELİKLERİ
Devrek Bastonu zengin sap çeşidi ve gövde de iki gruba ayırdığımız zengin işleme süsleme sanatına sahiptir. Bunları sırasıyla tanımlayacak olursak:
Sap: Dört grupta toplanır.
1. grup :Ortapetik saplar. (Modern ortapetik ve Klasik Ortapetik.)
2. grup: Yuvarlak (Çengel) saplar (Takma ve kendinden çengelli)
3. grup: Asa saplar (Yuvarlak topuz ve çeşitli figürlerde yapılan kısa saplardır.)
4. grup: Figürlü saplar. (Ustanın becerisine dayanan ve her çeşit hayvan kafası figürü ile donatılmış saplar. Ayrıca bu figürler diğer gruptaki saplara da uygulanır.)
Gövde: İki grupta işlenmektedir.
1’nci grup oyma şekiller:
- Baklavalı.
- Çoban çentiği.
- Burmalı.
- Yılanlı.
- Çeşitli geometrik şekiller.
- 2’nci grup Bezeme (Kakma ) şekilleri.
- Motif ve çiçek desenleri.
- Tel ve sedef kakma
DEVREK BASTONU MALZEME TEMİNİ
Devrek Bastonu üç kısımdan oluşur.
1- SAP: Ceviz, Dış budak, Gürgen, Mağun, Çimşir, Kayın, Dut gibi sert ağaçlar yani sıra,gümüş bazen prinç gibi metal, manda boynuzu gibi kemik saplar kullanılır. Bu ağaçların önemli bir miktarı yöremiz ormanlarından temin edilir.
2- GÖVDE: Devrek Bastonunun ham maddesi yöremiz ormanlarında yetişen ve kalitesi, yetiştiği bazı yörelere göre daha yüksek kızılcık ağacıdır. Kızılcık ağacı işlenebilirliği, sağlamlığı, sertliği oymaların her türlüsünü rahatça pürüzsüz ve çıtırdama yapmadan,yapıldığı içi renginin beyaz olması nedeniyle her türlü bezeme ve işleme yapıldığından çok zengin çeşitte oyma ve bezeme sanatı yapmamızı sağlayan harika bir dal ağaçtır. Bunun yanı sıra ak gürgen, kara elma ve çeşitli ağaçlarından bastonlar yapılmaktadır.
3- UÇ (Yere basan korumalık ): Genelde manda boynuzundan takılır. Ama son yıllarda Gerede’li Tarak ustalarının işlerini bırakması nedeniyle uç kısmına takacak, boynuz ucu, yeteri kadar ve kaliteli gelmediğinden Teknoloji Ürünü olan ve kullanılması rahat (Polyamit) isimli sert plastik takılmaktadır.
SAKLAMA (DEPOLAMA)
Baston yapılacak ağaçların mutlaka çok kuru olması gerekir. Sap yapılacak ağaçlar tahta halinde en az bir yıl.Gövde de kullanılacak kızılcık dal ağacının temini için her yıl tabiattan su çekildiğinde kesiciler tarafından ormanda halk dilinde deynek kesimi başlar. Ve bahar gelinceye kadar bu kesim sürer. Baston ustaları bu kesicilerden belli bir ücret karşılığı satın alır. Dışındaki kabuğu yer yer soyarak (Bundan amaç deyneğin hem çabuk kuruması ve hem de özünü kusarak ağacın beyaz kalması içindir.) bir yıl sonra kullanılmak üzere istiflenir.
Devrek Bastonu Yapımı
Devrek tarihi araştırmacıların sıklıkla başvurdukları H.1310 (M.1892) tarihli Kastamonu Salnamesi’nin “Masnuat/El Sanatları” bölümünde, “Devrek kasabasında ceviz ağacından yapılan sandık, masa, konsol, sigara ağızlığı ve baston gibi şeyler memnuniyet verici şekilde olup, bundan böyle her yönüyle ilerleyeceği ve bu iş kolunun Devrek sanayisi içinde büyüyeceği, Devrek sanayisini de büyüteceği” belirtilmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarına ait salnamede, “Devrek’te hemen bütün şeb’at-ı sanat (sanat şekilleri) yerli Türkler tarafından idare edilir.Terzi, kunduracı, demirci, tekneci ve bilhassa yerli kızılcık, şimşir, ceviz gibi ağaçlardan ve kemikten sanatkârane baston, ağızlık gibi avari imal eden sanatkârlar vardır” denilmektedir. Devrek bastonlarında hammadde ağaç olarak kızılcık ağacı, akça ağaç, akgürgen, ceviz, çam, gül, döngel (muşmula), çınar, kayın ağacı, fındık ağacı, meşe, kiraz ağacı ve porsuk ağacı kullanılmaktadır. Bastonculukta kullanılan ağaç bir yıl kurutulur. Kuruyan, deforme olan ağaç ısı ile tavlanarak düzeltilir. Klasik Devrek bastonunda en çok kullanılan baston formu, burma ve bu formda yer alan yılan figürüdür. Baston yüzeyinde burma formunun kolay olması ve yılan figürünün bu forma uygun düşmesi nedeni ile oldukça fazla miktarda kullanılmaktadır. Çoban tekniği Devrek yöresine ait bir terimdir. Kızılcık ağacı dalları kesilmeden önce üzerine belirli aralıklar ile bıçak ile vurulması sonucu dallarda çıkıntılar oluşur. Çıkıntılı bu görünüm, çoban çentiği olarak nitelendirilmektedir. Devrek’te klasik baston motiflerinin yanında gül kabartma, sedefli ve değişik hayvan başlıklı takma saplı bastonlar (at, kartal, ördek başlı, koşan at, kurt vb.) yapılmakta ve bu bastonlarda bitkisel ve geometrik bezemeler de oldukça fazla görülmektedir. Devrek bastonu 9 aşamada yapılır. Bu aşamalar fırınlama, tornalama, gövde, sap kesimi, uç takmak, sistire ve zımpara, renklendirme, süsleme işleme ve vernikleme işlemleridir. Fırınlamada ağaç 180-240 derece sıcaklıkta yumuşatılıp, istenilen şekilde düzeltme tahtasında düzeltilir. Tornalamada sap takılacak kısmı, işleme yapılacak gövdesi ve uç takılacak bölümleri çekilerek hazırlanır. Tornada işlenen gövdeye fatura açılır ve işlenecek yılan, baklava dilimi vs. şekilde işlenir. Gövdedeki şekle en uygun sap modeli seçilir ve son kesimleri ve düzelmesi sap kesimi aşamasında yapılır. Uç takma aşamasında ise, tornada uç takılması için açılmış olan kısma boynuz ucu polyemit delinerek tutkalla monte edilir. Kuruduktan sonra gövdeye göre göze hoş görünecek şekilde temizliği yapılır. Sistire ve zımpara işlemi de tamamlandıktan sonra baston ya çini mürekkebi ile ya da saf nitrik asit ile yakılarak boyanır. Devrek bastonunu diğer bastonlardan ayıran en önemli özelliği de budur. Süsleme-işleme her ustanın bir bakıma kendi kimliğini yansıttığı, sapın hemen altında yer alan 5-7 cm’lik bölümü çiçek veya başka simgelerle süslediği aşamadır. Son olarak vernikleme işlemi yapılır.Vernikleme de daldırma ve süzme işlemleri ile yapılır. Daha sağlıklı olduğu düşünülen daldırma yöntemi ile iyi vernikli bir yüzey elde edene kadar belirli zaman aralıklarıyla bu işlem 7-8 defa tekrarlanır.
